Sment Portland - ar ôl dau gan mlynedd!
Sment Portland yw math o sment sydd wedi’i ddatblygu i gael ei ddefnyddio mewn adeiladu, yn arbennig wrth greu concrid. Mae’n un o’r deunyddiau adeiladu mwyaf poblogaidd a phwysig ar y blaned, a ddefnyddir mewn llawer o strwythurau mawr, fel pontydd, adeiladau, ffyrdd, ac yn y gwaith adeiladu cyffredinol.
Hanes
Dyfeisiwyd y Sment Portland gwreiddiol gan Joseph Aspdin, adeiladwr o Leeds, Lloegr. Fe gafodd patent ar y ddyfais in 1824. Enwodd Aspdin y defnydd ar ôl Maen Portland, o Ynys Portland, Dorset, oherwydd bod y morter a wnaed ohono yn debyg i'r garreg o ran lliw. Roedd (ac sydd eto) galw mawr am Faen Portland ledled Lloegr. Addaswyd y cynnyrch yn ddiweddarach (1842) gan fab Joseph Aspdin, William, i'w ddefnyddio mewn concrit, gan greu'r sment yr ydym yn ei adnabod heddiw.
Proses Cynhyrchu
Gwneir sment Portland trwy falu cymysgedd o galchfaen a chlai'n bowdr mân, sydd wedyn yn cael ei gynhesu i dymheredd uchel, rhwng 1380°C a 1440°C, mewn odyn cylchdro. Mae hyn yn arwain at gleiniau o ddeunydd a elwir yn clincer. Mae'r clincer yn cael ei oeri a'i falu, ynghyd ag ychydig bach o gypswm, yn bowdr mân. Y powdr hwn yw'r sment Portland a ddefnyddir i wneud concrit.
Mathau o Sment Portland
Mae sment Portland yn dod mewn sawl math gwahanol, yn dibynnu ar ei ddefnyddio a'r amodau cynhyrchu. Mae'r mathau mwyaf cyffredin yn cynnwys:
- Sment Portland Safonol – y math mwyaf poblogaidd a ddefnyddiwyd mewn gwaith adeiladu cyffredinol.
- Sment Portland Calediad Cyflym – a ddefnyddir wrth weithgynhyrchu cynhyrchion concrit wedi'u rhag-gastio.
- Sment Portland Gwres Isel – a ddefnyddir mewn strwythurau mawr iawn. Yn y Rhws yng Nghymru y gwnaed y sment gwres isel cyntaf ym Mhrydain, ar gyfer adeiladu Argae Claerwen.
- Sment Portland Gwyn – sment lliw golau a ddefnyddir mewn nodweddion pensaernïol concrit gwyn. Fe'i gwneir gan ddefnyddio calchfaen gwyn, clai gwyn a thanwydd di-haearn.
Defnyddiadau
Defnyddir sment Portland yn eang mewn adeiladu strwythurol, ac yn enwedig wrth gynhyrchu concrid, sy'n un o’r deunyddiau adeiladu mwyaf cyffredin. Mae Sment Portland hefyd yn cael ei ddefnyddio mewn:
- Adeiladu strwythurau mawr fel pontydd ac argaeau
- Creu ffyrdd a heolydd
- Adeiladu tai a lleoedd masnachol
- Gwaith trwsio, smentio, ac ailadeiladu
- Celf ceramig a smentiadau eraill
Effaith ar yr Amgylchedd
Er bod sment Portland yn deunydd adeiladu hanfodol, mae cynhyrchu clincer yn rhyddhau llawer o allyriadau CO2. Mae’r broses o losgi calchfaen yn rhyddhau nwyon tŷ gwydr, sy’n cyfrannu at newid yn yr hinsawdd. Oherwydd hyn, mae ymchwil yn mynd rhagddo i ddarganfod ffyrdd i leihau’r effaith amgylcheddol drwy greu sment mwy cynaliadwy neu ddefnyddio deunyddiau eraill yn y broses gynhyrchu. Y dyddiau hyn, mae'r rhan fwyaf o sment yn cynnwys deunyddiau atodol sydd wedi'u cynllunio i leihau'r cynnwys clincer. Mae'r rhan fwyaf o sment safonol yn cynnwys ychwanegiad calchfaen wedi'i falu. Gwneir sment gwres isel trwy ychwanegu slag ffwrnais chwyth daear.
Gweithau Sment Portland yng Nghymru
Heddiw dim ond dau waith sment Portland sydd yng Nghymru - yn Aberddawan ger y Barri ac yn Padeswood ger Bwcle. Yr oedd llawer mwy o'r blaen, yn y Gogledd a'r De.
Casgliad
Mae Sment Portland yn ddeunydd adeiladu hanfodol sydd wedi gwneud cyfraniad enfawr i ddatblygiad adeiladu a chynhyrchu concrid. Er ei bwysigrwydd i’r diwydiant adeiladu, mae’r effaith amgylcheddol o’i gynhyrchu yn parhau i fod yn fater o bryder, a mae ymchwil yn mynd rhagddo i greu amrywiaeth o ddeunyddiau sment mwy cynaliadwy a chynhyrchion adeiladu amgylcheddol gyfeillgar.